ADAT-ISTIADAT PERKAHWINAN BAJAU
PULAU OMADAL SEMPORNA
DIsediakan oleh:
Haji Akhmad bin Haji Monggoh
Guru Besar, SK. Kinabutan
Besar, Tawau
PENGENALAN
Orang Bajau merupakan salah satu kaum bumiputera yang kedua terbesar di
Sabah selepas kaum Kadazan-Dusun. Bila sahaja menyebut
tentang kaum Bajau, kita seringkali mengaitkannya dengan daerah Kota Belud.
Kita sebelum ini mungkin tidak pernah didedahkan dengan satu lagi kaum dalam
rumpun kaum Bajau iaitu Bajau Pulau Omadal. Bajau Pulau Omadal ini merupakan
satu kelompok Bajau yang terdapat di daerah Semporna di mana ia berbeza dengan
kelompok Bajau Laut.
Pulau Omadal yang terletak di Laut Sulawesi merupakan sebuah pulau yang diduduki oleh orang
Bajau. Ia terletak dalam daerah Semporna, Residensi Tawau, di sebelah pantai
timur negeri Sabah. Keluasan pulau ini
kira-kira 300 ekar atau 0.47 batu persegi dan dikekelingi oleh pulau-pulau
lain, iaitu seperti Pulau Bum-bum, Pulau Siamil, Pulau Danawan, Pulau
Karindingan, Pulau Bohayan dan lain-lain lagi. Ramai penduduk Pulau Omadal
mempunyai kaum kerabat di Pulau Bum-bum. Di samping itu, Pulau Bum-bum juga
merupakan ‘gedung air’ bagi Pulau Omadal kerana Pulau Omadal tidak ada air
tawar.[1]
Seperti juga kaum-kaum lain, kaum
Bajau Omadal ini juga mempunyai kebudayaan dan adatnya yang tersendiri misalnya
dalam soal-soal kelahiran dan kematian, kepercayaan dan keagamaan dan tidak
terkecuali soal perlahwinan.
PERKAHWINAN KAUM
BAJAU DI PULAU OMADAL
Seperti juga bangsa-bangsa lain, bagi kaum Bajau di Pulau Omadal juga
perkahwinan merupakan perkara yang amat penting. Melalui
perkahwinan mereka akan mencapai status baru sebagai suami atau isteri dan
mempunyai tanggungjawab yang lebih besar. Oleh sebab perkahwinan besar ertinya
bagi pasangan yang hendak berkahwin dan bagi kaum keluarga yang lain, maka
setiap upacara perkahwinan biasanya diadakan secara besar-besaran dan disambut
dengan meriah bukan sahaja bagi sanak saudara malah seluruh masyarakat Pulau
Omadal. Melalui perkahwinan juga kita boleh melihat keunikan budaya masyarakat
Bajau Omadal ini.
Secara umumnya masyarakat di pulau ini
mengamalkan perkahwinan yang bersifat ‘endogamous’ iaitu perkahwinan antara
kaum kerabat. Walaupun mereka mengamalkan perkahwinan sebegini namun mereka
tetap membataskan perkahwinan di mana mereka tidak boleh mengahwini saudara-saudara
terdekat. Misalnya, lelaki tidak boleh mengahwini ibu, adik-beradik, anak,
nenek, anak-anak dan cucu cicit adik-beradik lelaki bapa dan saudara terdekat.
Jika berlaku juga, perkahwinan seperti itu dianggap sumbang dan ‘panas’.[2]
Orang Bajau juga amat teliti tentang
pelaksanaan setiap majlis perkahwinan. setiap majlis mesti diadakan selaras
dengan tuntutan adat dan agama. Sebagai langkah pertama, ibu bapa pihak lelaki
akan memilih seorang calon gadis. Untuk memastikan sama ada calon tersebut
sesuai atau tidak, mereka akan berunding dengan saudara mara terlebih dahulu. Ada kalanya nasib si gadis
akan ditilik terlebih dahulu. Setelah menemui calon yang sesuai maka barulah peminangan dilakukan yang akan
didahului dengan merisik
MERISIK
Seperti
kaum-kaum lain, upacara merisik juga terdapat dalam adat perkahwinan
orang-orang Bajau Omadal. Tujuan merisik adalah untuk bertanya kepada keluarga
pihak perempuan sama ada pinangan mereka diterima atau tidak. dalam hal ini,
pihak lelaki akan menghantar wakilnya sama ada bapa atau saudara lelaki pihak
bapa untuk berjumpa pihak peerempuan. Sebelum urusan peminangan yang sebenar
diadakan, pihak keluarga perempuan akan berbincang sesama sendiri terlebih
dahulu. Dalam perbincangan ini calon gadis tadi tidak akan dilibatkan.
MEMINANG
Setelah mencapai kata putus barulah urusan meminang diadakan. Urusan
meminang ini dikenali sebagai ‘Pagpahandaan’. Dalam majlis ini seruluh saudara
mara biasanya akan berkumpul. Majlis biasanya akan diadakan di rumah datuk
nenek si gadis. Jika gadis itu tidak mempunyai datuk atau nenek lagi, maka
majlis tersebut bolehlah diadakan di rumah ketua kampong atau rumah si gadis
sendiri.
Semasa majlis ini juga pihak
lelaki perlu membawa sebentuk cincin, gelang atau kancing emas jika mereka
tidak membawa sebarang hadiah atau tanda semasa majlis merisik. Tempoh
pertunangan juga biasanya dua bulan. Dalam tempoh pertunangan ini digunakan
oleh calon lelaki dan gadis untuk melengkapkan diri mereka masing-masing.
MAJLIS PERKAHWINAN
Setelah mencapai tempoh seperti yang dijanjikan, maka majlis perkahwinan
pun diadakan. Penetapan hari perkahwinan ini biasanya dipilih pada hari ke-14
atau ke-15. mereka juga akan mengelakkan untuk mengadakan perkahwinan pada hari
Rabu dan Ahad yang dianggap kurang baik. Sebelum majlis perkahwinan, pihak
lelaki juga perlu memberikan sesuatu yang dikenali dalam budaya orang Melayu
sebagai hantaran. Dalam masyarakat Bajau Omadal, ia dikenali sebagai ‘isi
kahwin’.
Antara barang-barang yang
disenaraikan dalam ‘isi kahwin’ adalah seperti mahal (mahar) iaitu mas kahwin
yang ditetapkan oleh agama Islam. Kedua ialah ‘kabing-nga buleh’ yang berupa
sebentuk cincin ataupun rubun (sejenis loket atau butang emas yang diperbuat
dalam bentuk duit syiling British. Ketiga ialah ‘Bahsing-ngan’ iaitu segulung
kain putih yang wajib diberi oleh pihak lelaki. Keempat, ‘kehampitan’ yang
merupakan tuntutan ‘Kuih Panyam’ yang merupakan kuih tradisional orang Bajau.
Kelima pula ialah ‘Kaukaban lawang’ yang merupakan bayaran sebelum membenarkan
pengantin lelaki masuk ke rumah pengantin perempuan. Keenam pula ialah ‘sokat’
iaitu benda-benda pelik seperti 300 biji telur penyu, gigi buaya, telur buaya
yang tidak ada isi dan tidak pecah kulitnya tapi boleh digantikan dengan wang,
ayam putih, pisau atau lain-lain yang dipersetujui, hati nyamuk yang boleh juga
digantikan dengan beberapa jenis kuih seperti kuih ‘jala’. Ketujuh ialah
‘Sangbai’ yang bermaksud timang-timangan
kerana melaluinya pihak perempuan dapat ‘menimbang’ keperibadian lelaki..
terakhir ialah benda-benda lain sepeti sebilah keris atau bujak, kuih dodol dan
sehelai sarung daripada benang emas.
Setelah isi kahwin dihantar,
maka bolehlah persiapan perkahwinan mula diadakan. Pada masa dahulu, majlis
perkahwinan diadakan secara ringkas iaitu sehari semalam sahaja tetapi sekarang
majlis perkahwinan umunya dilangsungkan selama dua hari satu malam. Malam
sebelum hari perkahwinan dinamakan sebagai majlis ‘maglami-lami’. Dalam majlis
ini seluruh kaum keluarga berkumpul sambil menjamu selera dan turut diraikan
dengan pelbagai tarian yang menghiburkan. Kadangkala sebelum upacara ini, satu
jamuan khas untuk nenek moyang yang telah meninggal dunia diadakan.
Selepas acara ‘maglami-lami,
majlis akad nikah diadakan. Ia merupakan kemuncak majlis perkahwinan kerana
pengantin disahkan sebagai suami isteri dari segi agama Islam. Acara akad nikah
masyarakat Bajau Omadal ini sama seperti akad nikah masyarakat Islam yang lain
yang mengikut ajaran Islam. Dari segi perhiasan pula kini kita lihat pakaian
pengantin perempuan boleh dikatakan sudah jauh berbeza kerana pada zaman dahulu
pengantin perempuan akan memakai baju ketat yang berwarna putih dan seluar
longgar yang berwarna merah. Pengantin lelaki pula akan memakai songkok yang
dihiasi emas dan pakaian terdiri daripada sehelai jubah di bahagian luar dan
baju putih serta seluar yang panjang lebar di bahagian dalam.
Selepas selesai upacara akad
nikah, pengantin lelaki diarak ke rumah pengantin perempuan untuk bersanding. Menurut
kepercayaan masyarakat Bajau Omadal, pengantin tidak boleh memijak tanah
sebelum tamat tiga hari selepas nikah. Sekiranya mereka memijak tanah sebelum
tamat tiga malam itu, mereka dipercayai akan ditimpa bahaya. Walau
bagaimanapun, jika selepas akad nikah pengantin itu sempat diturunkan ke tanah
(iaitu selepas semua tetamu balik), mereka tidak perlu menunggu sehingga tiga
malam sebelum dapat memijak tanah. Tetapi jika selepas satu malam selepas akad nikah
mereka tidak memijak tanah, maka terpaksalah menunggu sehingga lepas malam
ketiga.[3]
Satu lagi keunikan adat
perkahwinan kaum Bajau di Pulau Omadal ini adalah upacara membuka tiga tirai
pelamin yang jarang ataupun tidak diadakan bagi mana-mana masyarakat yang ada
di Malaysia. Apabila rombongan pengantin lelaki sudah agak dekat, pihak
perempuan akan menutup pintu rumah dan menurunkan tirai di hadapan pelamin
untuk melindungi pengantin perempuan daripada penglihatan pengantin lelaki.
Untuk bertemu dengan pengantin perempuan, pengantin lelaki terpaksa memenuhi
beberapa syarat. Pertama, pintu rumah pengantin perempuan mesti dibuka oleh
pihak pengantin lelaki dengan cara membayar wang tebus pintu. Selepas membayar
wang ‘Kaukaban lawang’, pengantin lelaki dibawa ke pelamin yang biasanya
dilindungi oleh tiga lapis tirai. Di belakang tirai-tirai itu bersama-sama
pengantin perempuan ialah seorang perempuan yang akan ‘magjam-jam atau berbalas
pantun dengan seorang penyanyi lelaki daripada pengantin lelaki yang berdiri di
luar tirai bersama-sama rombongan pengantin lelaki. Pembuka tirai itu selepas
demi selapis juga disertai pengantin lelaki dan perempuan. Setiap tirai hanya
akan dibuka setelah pihak pengantin lelaki membayar wang tebusnya sebanyak mana
yang difikirkan patut. Selepas selesai beberapa upacara ini maka barulah
pengantin lelaki dibenarkan bersanding bersama dengan pengantin perempuan.
KESIMPULAN
Perkahwinan
mempunyai besar ertinya bagi orang Bajau Pulau Omadal dan tiap-tiap anggota
masyarakat harus diberi peluang untuk mencapai peringkat hidup ini. Bagi mereka
perkahwinan dilihat sebagai sesuatu yang dapat melengkapkan kehidupan seseorang
tetapi sama ada kehidupannya senang atau tidak selepas kahwin bergantung
sebahagian besarnya pada peribadi suami atau isteri. Itulah sebabnya orang Bajau
amat teliti tentang pemilihan menantu, pertunangan, penghantaran ‘isi kahwin’
dan sebagainya.
Masyarakat Bajau di Pulau Omadal ini
juga amat mementing soal adat terutama dalam hal perkahwinan ini. Corak
perkahwinan dengan kaum kerabat sendiri iaitu yang bercorak ‘endogamous’. Ini
adalah kerana corak sosial dan cara hidup mereka yang masih lagi tidak terdedah
dengan dunia luar. Oleh kerana itulah mereka lebih senang untuk memilih kaum
kerabat sendiri untuk menjadi pasangan hidup mereka.
Walaupun mereka masih lagi terikat
dengan pelbagai adat dalam soal perkahwinan namun mereka tetap menitik beratkan
soal agama di mana upacara akad nikah masih merupakan perkara paling penting
dan sememangnya ia merypakan perkara wajib dalam perkahwinan Islam. Oleh itu, selagi
adat-adat perkahwinan ini tidak bertentangan dengan ajaran agama Islam, maka
tidak salah jika sesuatu kaum itu untuk terus mengekalkannya. Ini kerana ia penting untuk mengekalkan identiti sesuatu kaum tersebut.
BIBLIOGRAFI
Clifford
Sather (1997), The Bajau Laut: Adaptation, History, and Fate in a Maritime Fishing Society of South – Eastern Sabah, New York: Oxford University.
Gusti Saat, (2003), Komuniti
Samah-Bajau di Sabah, Bangi : Universiti Kebangsaan Malaysia.
Yang Beng Liang, (1978), Sistem Kepercayaan Orang Bajau Omadal, Sabah. Kuala Lumpur:
Jabatan Pengajian Melayu, Universiti Malaya.
Yap Beng Liang, (1993), Orang Bajau
Pulau Omadal : Aspek-Aspek Budaya, Kuala Lumpur:
Dewan Bahasa dan Pustaka.
Retrieved July 28, 2006 from http://malaysiana.pnm.my (2000)
0 comments:
Post a Comment